Header ATP

La legendo del passaire de Mounhurt

Arts & Traditions Populaires de Marmande

Index de l'article

« La legendo del passaire de Mounhurt »

de Maurici Joret.

Documents Roland Boussières, fond Maurice Joret.

Cette légende est tirée du compte rendu de la séance des jeux floraux tenue en l'hôtel de la préfecture à Agen le 7 août 1898 pour le centenaire de JASMIN. Elle a obtenu le 2ème prix catégorie  « contes en prose ». AGEN : Imprimerie et lithographie agenaises 1898. (Tirage à part de la Revue de l'Agenais).

Sa « legendo del passaire » nous reporte à l'époque de la Révolution, en Nivôse de 1793, en pleine terreur, alors que le clergé est persécuté. Certains prêtres fuient en Espagne, d'autres continuent leur ministère dans la clandestinité.

Le texte recopié en son état d'origine

annotations Roger Gaston

« La legendo del passaire de Mounhurt »

Garouno coulo intre sous bords mai larges adaro, in iver, aprets las plejos ; rolo sas aigos à plens bords, à gros boulhouns, soun couren rago damb brut lous bourdages plantats de bimièros[1], d'aubaredos[2], de biulèros[3] talomen espessos que lou qui passo aqui l'estiu a peno à beso blueja de l'autro coustat un estret riban d'aigo. Mes aro coume s'ausis de len sa grando bouès, sustout la nèit ! e coumo se desplego ! S'en bai grando rasan las costos dumpei Agen, broumban[4] al mitan e gemni. Carrejo tout ço qu'es sus sous bords : palhos, fagots de jutin[5] , bargassos de cambo[6]. Lou bisan segutis las cabelhados[7], autos e nusos ; pertout en lai, la campagno e aquelos costos tant belos l'estiu, sustout la de Nicole, lou Pech de Berre, soun nusos tabé e tristos coume toujours dins aquesto tems de Nibose, coume se dits adaro.

N'es plus lou mes de Jè.

Arres dins la naturo nou dits ço que se pot passa dins la soucietat, las sasouns se fan coume toustems ; urousamen qu'i-an pas pouscut touca. Nous aus pauras cal be diso e fa coume sen oublijats- coumprenen gaire aquès mouts que nous fourcèn à diso à peno de mort.

Ço qu'i a lous camps soun en bousigo[8] mai que jamai.

Se n'i abio abut que lou passaire de Mounhurt per trabalha la terro saré restado coume èro. Per el n'i abio que l'aigo, la pesco e mai que tout la fumo e l'aigo de bito.

Se sabio gaire d'ounte benio perque dumpei quaucos annados qu'èro aqui abio pauc fraiat ambé las gens de l'endret, maugrat que lous passessis touts. Sa fenno e sous drolles anabon souls al bourg bendo lou pech, el quitabo gaire d'aqui, fuman sourne e pensatiu, sietat sus quauco souco ou fasen bergats, bartants[9], filats, toursen bimos per las anguilèros, las bouiricos[10] .

Dision be qu'abio courrut las mas sus nabius sens pabilhouns, se coumpren ço qu'acò boulio diso.

L'airo salat de la ma abio crusat de grands pics aquelo faço de couè tanat, embroussalhado d'une barbasso bruno ; sous els se catchion debat d'espes perpels. Soun nas èro aclafat, sous pots espes e rasats. Cat de frezilhoun[11] de riso n'i abio jamai courrut.

Lous seros d'iber soun oustal fèit de pan de boi e de canabelos dechabo passa per sa friesto rouges luous ; la chaminèio aqui chiaumabo pas, buscos, trouncs d'aubas, fagots flambabon,  lou pech mijoutabo dins la couquelo dins lou bin, lous ougnoums.

Nat d'ets n'èro acachats[12] e bebebon milhou enquero, tant la fenno que lous drolles. L'aboundenço ié regnabo. Lous batèus que s'arrestabon aqui prou souben per passa la nèit, per quaucos poulos balhabon bin e aigo de bito à plens barricoutets[13]. Aquelos nèits èron noços. Mauabisat lou qu'auré demandat à passa l'aigo dins aquelos ouros.

Ai-las ! quante n'i-abio pourtant que nou poudèbon passa que de nèit ! e n'èro atal dumpei un parel d'ans.

Tabé uno nèit d'aqueste mes de Nibose fusquet brigo suspres Matelot-la-Mountagno quouro aprets soun prumè soum s'ausit apela de l'autre coustat de l'aigo.

Counechebon pas soun noum, touts l'apelabon lou Matelot ; el abio pres, coume n'èro coustumo alabets lou susnoum de la mountagno, per qu'anabo souben as clubs del district, à Tounens-la-Mountagno : èro un das mai raujous[14] .

Anen, enquouro un, se dits en se leban.

Attrapo sa bergado[15], pousso soun gabarrot[16], lou fred pique, torre ferme ; juro, sacro, per que lou bisan[17] ié coupo las gautos ; la nèit es tristo e crumouso[18] ; a prou peno à mena soun batèu ; lutto coutre lou couren ; ambé l'espanlo pousso à la bergado qu'acroche a la fin à uno souco d'aubaro e tiro reddo per se manteni : alabets bèi mounta de darrèi la mato uno oumbro que marchabo de pous à d'el : besebon qu'un mantel, in grand capel,

Fusquet brigo suspres.

Debat aquel capelas, lardabon[19] dus els ; sout lou mante dount un bout ero rejitat sus l'espanlo gauchèro se besebo pendilha'no sacoto e lou bras dret parechabo sarra quaucoumet sul co.

Aqueste aciu es un capelan, se dits el :

N'èro un.

Lous cresèbi touts partits, baqui qu'i'n resto enquero d'aquets bouhoum.

Ai-las ! forço d'aquets suspectats èron benguts entaciu per passa l'aigo d'en lai las costos, de catsus lous bords del Lot per gagna d'aqui lou Queyran, las Lanos, lou Mouransin, l'Espagno...

Ah lous malurous, s'abebon bis lou riso del passaire quouro dintrebon dins lou gabarrot ! n'auren tremblat, bagnats de fredos susous.

Lou capelan dintre d'un pè ardit dins lou batèu. Parechebo bien bastit, abebo grand aire ; passe à l'arrei.

Coume lebebo sous els al cèu, in aquel ceù tout encrumit adaro ! Pousso un pantach[20] de satisfaccioun, sus sous pots semblabo mounta  un dous gramecis à Diu, ai-las !  maugrat lou mazan[21], lous flèus d'aqueste tems dins quaucos moumens anabo jouégno la terro al cèu, ta dabela enquero lou Fil de Diu sus l'auta. Aulhè[22] del grand Mèsto, à sous pès bai bèno soun troupel escampat[23] ; pourtabo ambe d'el lou pan misterious, lou pan das forts que dounabo aquelo secreto ardou as que mountabon sus l'escafaut berça lour san per la fido.

Uno grange,  quauco fournil belèu, qui sat, anabo lou recebo, e aqui touts transits de crento quante n'in abio que s'agenoulhoran sus la terro nuso per adoura Diu, cassat de pertout sounco das grands cos. N'in a que faran benesi lour maridage, d'autros,  de jouénos mais qu'oufriran de pichous à l'aigo sento.

Sourtiran touts d'aqui deraletos(20), lous uns après lous autres, e sen falot ; pulèu darrè las sègos, dins las carrejos qu'alhours.

Dementro tout aco, la joio lous estregnora, un mêmo frezilhoun[24] segutira touts aqués cos, grumilhos[25] perloran din touts aqués els. Ah ! se lous cants poudion mounta, se lou « Parce Domine » poudio se fa enquero ausi coume lou poussaren touts ! mes cal lou silenço, qui sat se digun n'es à las escoutos !

E lou capelan saunejabo[26] as mourens, as paures bielhs que l'esperabon, boulen pas s'en ana peccatius.

Mes Matelot-la-Mountagno se pressabo pas à quitta lou passadé, iè fasio pas attentioun, lou capelan, toustems lous els de cats al cèu, e pensatiu à la grandou de soun menistari per quau abio tout affrountat dumpei dus ans.

S'ero setut boutan sa sacoto à pès.

Dansabo, lou gabarrot, de dretto, de gaucho à cade cop de goudilho ; i abio quaucoumet d'estrange dins aquès moubomens ;  s'iè fasio de sa retto forço, lou Matelot ; mes coume èro al miè de la ribèro, decho l'abiroun, cambo large, peso de tout soun pes à dretto, à gaucho, e prenen souns lans, pousso per las espanlos lou presto à l'aigo que se d'oubris e se ferme ambé uno grando remelho[27], mes talèu lou presto remounto esparan[28] lous bras sus l'aigo, lous els grands landos(26), la bouco douberto :  graço, se disio ; per tant de pauras que m'espèron, graço !

Lou Matelot que belhabo, d'un pous de bergado lou tusto al froun ; lou cartounet ount èron las ostios s'èro doubert e las besion sus l'aigo blancos e redoundos : Tè, baqui per tu e per toun Diu ! e lou passaire tustabo.

L'aigo à l'entour èro sannouso.

Es de creso que lou diable iè dounabo forço per que fusquet aro lèu à terro la sacoto à la man.

Qu'es dounc aço, se disio en prenen lou caliço, lou cibori e d'autros causos qu'i abio d'argent ou bermelhat ?

Chas el fèi parti la pèiro[29], alluco la candèlo e se berço un bèirat d'aigo-de-bito : à,  tu caperan !

Se quauc'un abebo escuts de siès liuros, loubis d'or de vinto-quate e de quarante-houeit liuros èro be lou Matelot que lous poudio fa beso, arres mancabo dins l'oustal, mes grand moundo n'anabo i beso, despart quaucos uns coumo el per que èro cregnut de touts e qu'èro escoutat al district.

Aquelo terriblo e sannouso annado de quato-vint-treize s'acababo sens que nado journado pousquesse pourta quaucos raiouns d'espouer dins lous cos atterats ; las gens sabèbon pas coume bibèbon, perdudos qu'èron las idèios em'aques tems noubels sens dimenchos, aquelo decado que ièi  callio chiauma à peno de mort, nou i disèbo arres à l'amo et sabebon pas coume la passa : la Franço nado de san, lou Rèi l'abion escapitat. Qui dounc poudré diso ço que nou'n sourtiré de tout aco !

Dementre[30] aquel tems, Matelot cutèbo[31] pas de bebo, mes èro mai sourne[32], mai rusclo[33] que jamai ; ço que se disio d'el dins lou clot de l'aurelho fasio courro fresilhouns. Se besèbo que quaucoumet lou troutabo. La neit ausibon souben bruts de batterios al tour de l'oustal, lous coutèls puntejabon, ço qu'auion pouscut escouta auio fèit quilha lous peus retto sus la testo e tourrat lou co.

Sens sabé, de cops, dins la neit, Matelot se lebabo, anabo à sous batèus : « Me sounon. » Passabo e se dintournabo tout capot sens digun ; pourtant èi ausit, se disèbo el.

Soun cap se bachabo mai, debenio courcougnut[34], droumibo plus la nèit, susous lou prenion, tremblabo, se chamalhabo : « Qu'ei dit », damandabo, talèu que se rebelhabo ?... »

Eron en plen co d'iber, la gibrado blanquibo la campagno, las nèits èron plenos de luno, en coumtant auion pouscut trouba qu'i abio un an dumpei que lou capelan sounet lou passaire.

Aquesto nèit saré estat embarassan per diso ço qu'abio lou Matelot, mes n'espritabo[35] pas dins soun lhet : « Me sounon, me sounon, te disi fenno »

-Caduc, s'es toustems cap birat, cluso bal mai.

Uno forço lou pousso, coume s'uno man de fer lou menio pel coupetoun[36], sat mai se drom ou belho ; marcho, sauto dins lou batèu, es espaurit, soun batèu bai dret coumo uno sageto, iè coumpren arres, se ten al mitan, la bergado à la man. Al passadé, se pren à uno souco ; sous els soun grands ouberts ; sous peus soun drets sus la teste ; claquon, sas dents : « Se... se...bou.. lès...moun...ta !... »

La pou l'empougno, nou bei arres : daban lous jutins, las aubarèdos, lous biulos quilhats coume esqueletos tout aco gemis, se planh al ben. La luno de sas luous d'argen inoundo las costos, Garono e sous bords. La tourrado fei peta las soucos, e coume anabo lacha la que oun se tenio, es que bei mounta de darrèi la mato un grans sourel d'or qu'un presto bestit de blanc e or pourtabo aut al bout das bras. Parechio la grando ostio[37]. Tout uno proucessioun seguis, ben cats al batèu. Quino filado de gens ! mes tocon pas terro, la rason das pès. Met pè sul batèu, lou presto. Touts lou seguisson. Matelot se reculo, abançon may ; pot plus recula, qu'abançon enquouro : n'es plen lou batèu, l'aigo flourejo lou bord. Bol crida, sa lengo nou pot arremuda.

N'in manquo nat ; lous bei touts, lous counèi touts aqués qu'èron dintrats dins soun batèu. Soun presco touts marcats al froun de pous enquero sannous ; mes aqués els, iè beson pas, aquelos boucos se droubon pas ; fan la proucessioun sus l'aigo rougido, aquelos oumbros entouran lou grand sourel d'or.

L'aigo toumbo de retto forço dins lou gabarrot, nou pot fa un pleg, Matelot se sen perdut : Graço ! graço !  se crido, e l'aire rapporte soun crit. Garono se doubre, uno grando remelho la fermo.

Lou matin dins un ilot cat bas Tounens troubabon un gabarrot chabirat dins lous trouns dou jutins.

Ount anguet lou corps del Matelot digun zou sabout jamai.

Maurice JORET

[1] Bimièros o vimièras : plantations d'osier. Vimo : osier
[2] Aubarèdos : plantations d'aubiers sur les rives de Garonne. Auba : aubier
[3] Bioulèros : plantations de peupliers. Biule : peuplier
[4] Broumban : grondant, faisant grand bruit
[5] Jutin o jetin : taillis de saules en Garonne
[6] Bargassos de cambo : mélange de tiges, tiges entremêlées
[7] Cabelhados : tête des arbres, cimes.
[8] En bousigo : à l'abandon, en jachère, non cultivé
[9] Bergats, bartants : engins de pêche
[10] Las bouiricos o lo bouiricou : panier d'osier grossièrement tressé ou bourriche pour le poisson
[11] Frezilhoun : frémissement
[12] acachats : sous toute réserve, en manque de nourriture
[13] Barricoutet : petit barricot
[14] Un das mas raujos : un des plus assidus, littéralement un des plus enragés
[15] Bergado : perche servant à diriger le bateau en prenant appui sur la rive ou sur le fond de la rivière
[16] Gabarrot : petit bateau à fond plat de 100 quintaux, utilisé sur la  Garonne
[17] Bisan : vent de nord, la bise
[18] Crumouso : brumeuse
[19] Lardabon : pointaient, luisaient
[20] Pantach : soupir ; Pantacha : haleter, perdre son souffle
[21] Lou mazan : la malédiction
[22] Aulhè : pâtre, gardien de brebis. Aoulhes : brebis
[23] Escampat : disséminé, caché
[24] Frezilhon : frémissement
[25] Grumilhos : larmes
[26] Saunejabo : il rêvait
[27] Remelho : remous
[28] Esparant : étendant, écartant les bras. Ici pour tenir à la surface
[29] Fai parti la pèiro,  faire « partir » la pierre, la pierre à feu pour allumer la chandelle
[30] Dementre : pendant
[31] Cutèbo pas de bebo: n'arrêtait pas de boire
[32] Sourne : taciturne
[33] Rusclo : rustre
[34] Courcougnut : recroquevillé
[35] Esprita : penser, réfléchir. Ici il ne pouvait penser car il avait toujours la même obsession
[36] Coupetoun : collet, saisir au collet
[37] La grando ostio : littéralement la grande hostie c'est-à-dire l'ostensoir

Joomla SEF URLs by Artio

Calendrier

Avril 2024
L Ma Me J V S D
1 2 3 4 5 6 7
8 9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21
22 23 24 25 26 27 28
29 30 1 2 3 4 5

Bals et animations

Aucun évènement

A venir

20 Avr 2024
10:30 - 12:00
Café oc
26 Avr 2024
17:00 - 18:30
Ateliers accod déb
26 Avr 2024
17:15 - 18:45
Atelier violon
26 Avr 2024
18:30 - 20:30
Ateliers accod perf
27 Avr 2024
10:00 - 12:00
Répétition déb
27 Avr 2024
14:30 - 17:00
Répétition groupe ATP
30 Avr 2024
18:00 - 19:30
Cours d'occitan
02 Mai 2024
18:00 - 19:30
Chants polyphoniques Christine
04 Mai 2024
10:30 - 12:00
Café oc
07 Mai 2024
18:00 - 19:30
Cours d'occitan